شب یلدا: زیباترین آغاز فصل زمستان در فرهنگ ایرانی
ایرانی‌ها، همیشه با شوق و اشتیاق به دنبال فرصت‌هایی برای دیدار و اشتراک لحظات خوش با خانواده، دوستان و آشنایان هستند. در جشن‌ها و اعیاد، تلاش می‌کنیم تا لحظات شادی و نشاط خود را با دیگران به اشتراک بگذاریم. یکی از جشنهای مهم ایرانیان، شب یلدا است که سال‌هاست خانواده‌ها را در این شب خاص به یکدیگر نزدیک می‌کند.
تاریخچه و فلسفه شب یلدا
در گذشته‌های دور که مردم بیشتر به کشاورزی مشغول بودند، روشنایی روز و نور خورشید برای آنها اهمیت بسیار داشت. آنها متوجه شدند که در بعضی از ایام سال، روزها طولانی‌تر یا کوتاه‌تر می‌شوند و این باور در آنها به‌وجود آمد که خورشید نماد نیکی و مهر است و با تاریکی شب در مقابله است. آریایی‌ها آخرین روز پاییز و اولین شب زمستان را، که طولانی‌ترین شب سال است، شب آغاز سال قرار دادند.
مردم این شب را به عنوان شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌شناسند. به این دلیل که از فردای آن شب با طلوع خورشید، روزها به تدریج بلندتر می‌شوند، به جشن و پایکوبی پرداخته و شعله‌ها را به افتخار نور و گرمای خورشید روشن می‌کنند.
یلدا: واژه‌ای با مفهوم تاریخی و فرهنگی
واژه یلدا از زبان سامی گرفته شده و به معنای تولد است. در زبان‌های مختلف مانند آشوری، عبری، سریانی و آرامی، این واژه به ترتیب به‌صورت «الآدو»، «یلد» و «ولد» خوانده می‌شود. در فرهنگ ایرانی، یلدا به عنوان تولد مهر یا تولد خورشید در شب اول زمستان جشن گرفته می‌شود.
گشت انقلاب زمستانی در دیگر نقاط جهان
شب یلدا یا انقلاب زمستانی که طولانی‌ترین شب سال محسوب می‌شود، در ۲۱ یا ۲۲ دسامبر هر سال در نیم‌کره‌ی شمالی رخ می‌دهد. افراد در سراسر دنیا با توجه به این پدیده نجومی، با روش‌های مختلف به بازگشت خورشید احترام می‌گذارند. در ادامه به برخی از جشنهای مشابه در دیگر کشورها اشاره می‌شود.
یلدا و جشنهای مشابه در دیگر کشورها
کلمبیا
مردم بومی اینگا در جشن اینتی رایمی (Inti Raymi) یا “جشنواره‌ی خورشید”، به ستایش اینتی (خورشید پدر) و پاچاماما (زمین مادر) مشغول می‌شوند. این جشن به پاس گرامیداشت زمین و غذا برگزار می‌شود و هر سال با آغاز انقلاب زمستانی در نیم‌کره‌ی جنوبی جشن گرفته می‌شود.
بلاروس
بلاروسی‌ها در روستای پوگوست با مراسم کارول کریسمس یا کلیادی (Koliady) به تفریح و شادی می‌پردازند. این جشن تعطیل عمومی است و در گذشته در روز انقلاب زمستانی برگزار می‌شد. امروزه نیز در کریسمس و آغاز سال جدید جشن گرفته می‌شود.
اسکاندیناوی
در اسکاندیناوی، جشنواره‌ی نور در سوئد، نروژ و مناطق سوئدی‌زبان فنلاند به پاس گرامیداشت سنت لوسیا (St Lucia) برگزار می‌شود. این جشنواره به احترام ارواح شیطانی برگزار می‌شد و از لحاظ تاریخی، اهالی اسکاندیناوی با آتش‌بازی انقلاب زمستانی را جشن می‌گرفتند.
هند
در آمریتسار پنجاب هند، جشن لوری (Lohri) به گرامیداشت انقلاب زمستانی برگزار می‌شود. دختران هندی با پوشیدن لباس‌های محلی به رقص محلی گیدا (Giddha) می‌پردازند و این جشن با آتش‌بازی همراه است.
اسپانیا
در جشنواره‌ی کاج در روستای سنتلس (Centelles) بارسلونا، مردم با شلیک تیرهای هوایی و قطع یک درخت کاج، جشن می‌گیرند. این مراسم به ۱۷۵۱ بازمی‌گردد و ریشه در دعا برای باروری بیشتر محصولات در انقلاب زمستانی دارد
هوپی آریزونای شمالی (ایالات متحده):
در این منطقه، سویال نام روز انقلاب زمستان است. مردم در این روز به تطهیر، رقص، و اهدای هدایا مشغول می‌شوند. هوپی به استقبال “کاچیناس”، یا ارواح محافظ کوهستان، می‌روند و عصاهایی برای دعا می‌سازند.
چین (دونگ‌ژی):
در دونگ‌ژی، که به معنای ورود زمستان است، اعضای خانواده در این روز دور هم جمع می‌شوند و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. این جشن در روزی بین ۲۱ و ۲۳ دسامبر برگزار می‌شود و جشن پایان درو برای کشاورزان مهم است.
پاکستان:
در پاکستان، در شب یلدا به دعا و نیایش می‌پردازند. در آیین حمام زمستانی، مردان باید از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز به‌صورت ایستاده حمام کنند و سپس به جشن و پایکوبی بپردازند.
کُره:
مردم کُره در شب یلدا غذایی از برنج و لوبیای قرمز به نام “سائیلیسم” تهیه می‌کنند. همچنین، برای دور کردن ارواح خبیث از خانه‌هایشان، مایع مخصوصی را در اطراف آن می‌ریزند.
ژاپن:
ژاپنی‌ها در شب یلدا برای دور کردن سرماخوردگی و انرژی‌های منفی، حمام مرکبات می‌گیرند. در این حمام، لیمو و پرتقال در وان ریخته شده و مردم در آب حمام این مرکبات را می‌چینند.
اسکاتلند (هاگمانی):
در این مراسم اسکاتلندی، یک نفر با موهای بلند و سیاه درب خانه‌های همسایه‌ها می‌زند و از آنها نان، نمک، شیرینی و شکلات می‌گیرد. این مراسم با نام “هاگمانی” شناخته می‌شود.
روسیه:
در طولانی‌ترین شب سال، مردم روسیه به دعا و نیایش مشغول می‌شوند و از یکدیگر با نان و پنیر و عسل پذیرایی می‌کنند. شهرها را چراغانی می‌کنند و به یکدیگر کلوچه‌ی خانگی هدیه می‌دهند.
آداب شب یلدا در گذشته و امروز:
شب یلدا که از نظر ایرانیان باستان، شب بشارت شکست تاریکی و تولد روشنایی و گرمی است با شب‌زنده‌داری و نشستن دور آتش همراه بوده است. مردم در این شب در کنار یکدیگر جمع می‌شدند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. آنها میوه و خشکبارهایشان را از انبارها بیرون می‌آوردند و در سفره‌های شب یلدا که «میَزد» نام داشت می‌گذاشتند و در کنار دیگران مشغول خوردن میوه‌ها و آجیل این سفره می‌شدند.
فردای شب یلدا نیز در ایران باستان بسیار مقدس بود، این روز که «خور روز» یا «دی‌گان» یا «روز خورشید» نام داشت، به‌عنوان روز برابری انسان‌ها شناخته می‌شد. همه‌ی مردم حتی پادشاهان لباسی ساده می‌پوشیدند. هیچ دستوری صادر نمی‌شد و همه‌ی کارها به‌صورت داوطلبانه انجام می‌شد. جنگ و خونریزی و حتی شکار حیوانات ممنوع بود و حتی دشمنان خارجی نیز این موضوع را رعایت می‌کردند.
امروزه هم جشن یلدا تقریبا به همان شکل برگزار می‌شود. در این شب، همه‌ی اقوام و فامیل دور هم جمع می‌شوند و دیدار تازه می‌کنند. ایرانیان در این شب از مهمانان خود با آجیل و شیرینی و میوه پذیرایی می‌کنند که همگی آنها نماد برکت و فراوانی و شادکامی است. انار یکی از میوه‌های مهم سفره‌ی شب یلدا به حساب می‌آید که به خاطر پُردانه بودن، نماد برکت‌آوری و پربار نمودن زندگی است. از طرف دیگر، هندوانه نیز از ضروریت‌های سفره‌ی شب یلدا در خانه‌های ایرانی است و برخی عقیده دارند که با خوردن هندوانه در شب یلدا از سرماخوردگی در کل زمستان مصون باقی می‌مانند. انار و هندوانه به دلیل سرخی رنگ‌شان، نمادی از خورشید هستند.
شب یلدا فقط به خورد و خوراک محدود نمی‌شود، به خاطر علاقه‌ی ایرانیان به شعر و ادبیات، گرفتن فال حافظ از رسوم رایج در این شب است که مردم با نیت سلامتی و شادکامی، فال خود را از حافظ طلب می‌کنند. برخی دیگر نیز به شاهنامه‌خوانی و توصیف حماسه‌های آن می‌پردازند. از دیگر بخش‌های مفرح و به‌یادماندنی شب یلدا، بازگویی خاطرات و قصه‌گویی بزرگ‌ترها است که شبی دلنشین را برای همه به ارمغان می‌آورد.
آداب شب یلدا در گذشته:
- شب یلدا با شب‌زنده‌داری و نشستن دور آتش جشن گرفته می‌شد.
- مردم در کنار یکدیگر جمع می‌شدند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند.
- سفره‌های شب یلدا به نام “میَزد” با میوه، خشکبار، آجیل و دیگر خوراکی‌ها پر می‌شد.
- فردای شب یلدا نیز به‌عنوان “خور روز” یا “دی‌گان” نام داشت و به عنوان روز برابری انسان‌ها شناخته می‌شد.
آداب شب یلدا امروز:
- در امروز، جشن یلدا تقریبا به همان شکل باقی مانده و مردم همچنان از آن به عنوان یک فرصت برای دیدار با خانواده و دوستان استفاده می‌کنند.
- آداب مختلفی از جمله پذیرایی با آجیل، شیرینی و میوه، گرفتن فال حافظ، شاهنامه‌خوانی، بازگویی خاطرات، و قصه‌گویی هنوز هم در این شب رایج است.
- استفاده از انار و هندوانه به عنوان نمادهایی از خورشید و نیز به عنوان مؤلفه‌های مهم سفره‌های شب یلدا ادامه دارد.
- توجه به جوانب نجومی شب یلدا و تفاوت طول شب در نقاط مختلف ایران نیز جلب توجه مردم است
بررسی نجومی شب یلدا، چرا یلدا بلندترین شب سال است
قبل از اینکه به بیان علت طولانی بودن شب یلدا بپردازیم، باید با دو اصطلاح علمی آشنا شویم. یکی «دایره‌البروج» که مسیر حرکت زمین به دور خورشید است و دیگری «استوای سماوی» که یک خط فرضی و هم‌صفحه با خط استوا است که کل آسمان را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. این دو مدار، یک زاویه‌ی ۲۳.۵ درجه‌ای دارند که در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند و به آنها نقاط اعتدال گفته می‌شود. نقاط اعتدال شامل اعتدال بهاری (نوروز) و اعتدال پاییزی (ماه مهر) است.
در طرف دیگر این دو نقطه، نقاط انقلاب قرار دارد که به یکی از آنها انقلاب تابستانی و به دیگری انقلاب زمستانی می‌گویند. درنتیجه سمت طلوع خورشید در هر فصل متفاوت است. در نقطه‌‌ی اعتدال بهاری، خورشید دقیقا از شرق طلوع می‌کند اما با نزدیک شدن به پایان فصل بهار، فاصله‌ی خورشید از استوای سماوی بیشتر می‌شود و نه‌تنها طول روز بیشتر می‌شود، بلکه طلوع خورشید هم کمی به سمت شمال تغییر می‌کند. درنتیجه در انقلاب تابستانی، خورشید از شمال‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع و در شمال‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره‌ی شمالی می‌رسد.
اما در فصل زمستان برعکس این موضوع اتفاق می‌افتد؛ یعنی در انقلاب زمستانی، خوشید از جنوب‌شرقی طلوع و با کمانی کوتاه در جنوب‌غربی غروب می‌کند. با توجه به کم‌بودن مدت‌زمان حضور خورشید، طول روز به کوتاه‌ترین مدت خود می‌رسد. بدین ترتیب خورشید به نیم‌کره‌ی شمالی به‌صورت مایل می‌تابد و این نیم‌کره نور و گرمای کمتری را دریافت می‌کند و درنتیجه فصل زمستان آغاز می‌شود.
در شب یلدا، خورشید به حداکثر فاصله با مدار سماوی و طول شب به بیشترین حد خود می‌رسد. اما این طولانی بودن به گونه‌ای نیست که کاملا قابل فهم باشد بلکه تفاوتی حدودا یک دقیقه‌ای دارد. طول شب یلدا در نقاط مختلف ایران متفاوت است؛ به‌طوری که چابهار در جنوب‌شرقی و ماکو در شمال غربی ایران، به ترتیب ۱۳.۵ و ۱۴.۵ ساعت، کوتاه‌ترین و بلندترین شب یلدا را دارند.
